فرونشست زمین؛ بحرانی خزنده به عمق مناطق جمعیتی ایران

 

دکتر علیرضا شهیدی از یک آمار نگران کننده هم درباره اوضاع دشت های کشور خبر داده است: «از ۶۰۶ دشت موجود در کشور بیش از ۳۰۰ دشت ممنوعه است، و این دشت‌ها در وضعیت قرمز قرار دارند و بقیه دشت‌ها نیز شرایط مناسبی ندارند».

حتی امروز خبری منتشر شد با عنوان :” اصفهان در حال فروریختن مبنی بر اینکه شکاف ها به باند فرودگاه بین المللی اصفهان نزدیک می شود و واکنش مسئولان پرکردن شکاف ها با کامیون خاک است .

برآوردها درباره معضل فرونشست زمین در پایتخت کشور نیز حاوی هشدارهایی جدی است؛ گفته می شود هر ساله شاهد حدود ۲۵ سانتی متر فرونشست در دشت‌های تهران هستیم و سطح آب در این دشت‌ها نیز از ۴۵ سانتی متر تا ۱.۵ متر در حال کاهش است. در مجموع شهر تهران روزی یک میلی متر فرو می نشیند که عدد بسیار زیادی است.

طبق برآورد یک سازمان تحقیقاتی جهانی در سال ۱۴۰۰ تهران با رقم ۳۶ سانتی‌متر در سال رکورددار فرونشست زمین در جهان است؛ در عین آنکه سالهاست برای این کلانشهر مخاطره زمین لرزه برآورد می شود و اکنون باید خطر بزرگ فرونشست زمین را هم به آن افزود؛ پدیده ای که گفته می شود به صورت خزنده از حدود ۳۰ سال قبل در حال شدت یافتن است و تقریبا همه دشت‌ها و مناطق شهری را تحت تاثیر قرار داده است.

درکنار پایتخت بسیاری از شهرهای بزرگ و پرجمعیت کشور نیز از این پدیده بی نصیب نمانده اند از جمله سه روز پیش رضا اسلامی مدیرکل زمین شناسی و اکتشافات معدنی استان اصفهان اعلام کرد: «شهرک نیرو هوایی اصفهان که محل زندگی افسران و خلبانان بوده در سالهای ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ به علت فرونشست زمین از سکنه خالی شده و هم اکنون جمعیت انگشت شماری در این شهرک زندگی می‌کنند».

در یکی از تعاریف، فرونشست عبارت است از فرورریزش و یا نشست سطح زمین که به علت های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می دهد. به طور معمول این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین که می تواند با بردار اندک افقی همراه باشد، گفته می شود. این تعریف پدیده هایی همچون زمین لغزش ها و نشست در خاک های دستی را که دارای مکانیزم متفاوتی می باشد، شامل نمی شود.

در فرآیند فرونشست، برداشت بی رویه آب از سفره های زیرزمینی و خالی شدن لایه های تحتانی همزمان با کاهش حجم آب و منافذی در بین لایه های خاک ایجاد می کند که به دلیل سنگینی لایه های بالایی، به مررو  این منافذ پر می شوند؛ هر یک دهم سانتی متر جابه جایی در لایه های زیرین (از عمق ۲۰۰ متری تا سطح زمین) می تواند جابه جایی یا نشست ۵۰ سانتی متری ایجاد کند.

فرونشست زمین؛ بحرانی خزنده به عمق مناطق جمعیتی ایران

عوامل متعددی از انحلال خاک، آب شدگی یخ ها و حرکت آرام زمین تا خروج گدازه ها، عملیات انسانی نظیر معدن کاری یا ساخت تونل، برداشت گسترده آبهای زیرزمینی و نفت در فرونشست زمین موثر است. کارشناسان معتقدند که در ایران برداشت بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی از عوامل اصلی ایجاد فرونشست در بیشتر دشت های کشور است و  برخی مناطق از جمله دشت های کبودرآهنگ همدان، ورامین، نظرآباد، تهران، مشهد و نیشابور، دشت های استان کرمان، اصفهان و قزوین در وضعیت فوق بحرانی قرار دارند و در این باره حتی برخی استان ها نیز برای بررسی مخاطرات ناشی از فرونشست در قالب  برنامه های ۵ ساله توسعه تعیین شده بود اما به نظر می رسد اقدام موثری تاکنون انجام نشده است.

حفر گسترده چاههای آب غیرمجاز و بعضا مجاز یکی از روش های نادرست و بی رویه برداشت آب است که باعث فرونشست زمین شده است؛ بر اساس برآوردهای سال ۹۹ وزارت نیرو، حدود ۳۰۰ هزار چاه غیر مجاز و حدود ۵۰۰ هزار چاه مجاز در کشور وجود دارد.

حال آنکه برخی کارشناسان تعداد چاه‌های کشور را بیشتر از اینها می‌دانند و معتقدند به طور متوسط در هر ۲ کیلومتر مربع یک چاه در کشور وجود دارد و در مجموع صاحبان حدود یک میلیون حلقه چاه (مجاز و غیرمجاز) سالهاست که در غفلت مسئولان، مشغول خالی کردن سفره های آب زیرزمینی و مصرف منابع ارزشمند آب ایران هستند.

مسئولان وزارت نیرو و محیط زیست مدعی مسدود کردن بخشی از این چاهها هستند اما برخی دیگر از برآوردها از جمله مشاهدات میدانی نشان می دهد قدرت یا اراده قانونی لازم برای برخورد با بسیاری از چاههای غیرمجاز وجود ندارد، به نحوی که دکتر هدایت الله فهمی از کارشناسان برجسته منابع آبی کشور معتقد است : تعداد چاه‌های غیر مجازی که طی سالهای گذشته توسط افراد، سازمانها و نهادهایی صاحب قدرت حفر شده اند، بسیار بالاست و به دلیل نفوذی که این افراد دارند هیچ کس توان مقابله با آنها و انسداد چاه‌های غیر مجاز مربوطه را ندارد.

اما برداشت بیش از حد مجاز آب از طرق چاهها، تنها یک روی سکه مدیریت ناصحیح منابع آبی کشور است و شیوه های سنتی و غلط کشاورزی، صنعتی و آب مصرفی شهرها نیز در شمار مهمترین عوامل این پدیده خطرناک به شمار می رود؛ از این رو کارشناسان محیط زیست چاه های غیرمجاز در کشور را تنها یکی از دلایل فرونشست زمین می دانند.

الگوی غلط کشت که در حوزه کشاورزی باعث هدررفت حجم عظیمی از آبهای کشور می شود، از دیگر عوامل پایین آمدن سطح آبهای زیرزمینی و در نتیجه فرونشست زمین است؛ در سالهای اخیر بسیاری از آگاهان درباره میزان آب­ بری و تولید محصولاتی نه چندان ضروری مانند برخی میوه ها و سبزیجات و صیفی با آب ارزان زیرزمینی هشدار داده اند اما متاسفانه گویا اثری در برنامه ریزی و اقدام نهادهای مسئول نداشته است.

تنها در یک مورد، اردیبهشت ماه گذشته مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب کشور اعلام کرد: «در حال حاضر در ۱۷ استان کشور برنج کشت می‌شود در حالی که کشت این محصول باید محدود به دو استان گیلان و مازندران باشد و در هیچ جای دنیا که زیر هزار میلی‌متر بارندگی دارد، برنج نمی‌کارند».

قصه پرغصه تاسیس صنایع آب بر مانند فولاد در مناطق خشک یا نیمه خشک ایران نیز از دیگر حلقه های زنجیره ای است که وضعیت هشدار کنونی را در حوزه آب و مخاطرات زیست محیطی مانند نشست زمین را در مناطق مختلف کشور موجب شده است؛ در حالیکه بررسی ها نشان می دهد در بسیاری از کشورهای توسعه یافته در برنامه‌ ریزی برای توسعه در سطوح گوناگون ملی، منطقه‌ ای (استانی) و محلی یکی از مهم‌ ترین نکات مورد توجه پدیده‌ های طبیعی و زیست محیطی است که در صورت عدم مراعات، تبعات گسترده ای به همراه دارد.

در برخی موارد حتی شرکت های خصوصی و نهادهای عمومی- دولتی ملزم به ارائه پیوست زیست محیطی برای طرحهای خود و تعهد به عدم آسیب به منابع طبیعی هستند.

به نظر می رسد تا زمانی که تمام نهادهای مسئول از سازمانهای مدیریت بحران تا دستگاههای متولی مانند وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط زیست و نهادهای نظارتی عزمی جدی برای مقابله با نشست های خطرناک زمین نداشته باشند، همچنان با اهمال و بی توجهی مردم و مسئولان مواجه خواهیم بود.

برای درک عمق خطر شرایط کنونی کافی است تعریف اتحادیه اروپا را از منطقه بحرانی بدانیم؛ در این اتحادیه اگر در منطقه‌ای ۴ میلیمتر فرونشست ایجاد شود، آن منطقه وارد شرایط بحرانی می‌شود! این یعنی وقتی در ایران صحبت از فرونشست های سانتیمتری می‌کنیم، باید متوجه باشیم در چه شرایط حادی به سر می بریم حال آنکه در برخی دشت ها این فرونشست به یک متر و بیشتر در سال هم می رسد./ایرنا پلاس